KONFRONTACJE 2002

Świętokrzyska Arkadia

Krajobraz, zarówno ten spostrzegany bezpośrednio, jak i jego przedstawienie w postaci obrazu: malarskiego lub fotograficznego, jest czymś więcej niż fragmentem Ziemi. W wartość i sens tego pojęcia trwale wpisuje się okoliczność, że oznacza ono widok spostrzegany przez człowieka. „Krajobraz” zawiera w sobie jednocześnie „realną przestrzeń” i „świadomość obserwatora”. Wyrażając emocjonalne relacje ze światem, staje się opowieścią o miejscu człowieka na Ziemi. Stąd tak silne znaczenia symboliczne krajobrazu oraz ponadczasowe trwanie tego gatunku w sztuce.

Podstawowym uzasadnieniem dla nowego zainteresowania krajobrazem u progu XXI wieku może być hasło kompensowania naszego rozczarowania światem, który ulega degradacji i zniszczeniu w procesie modernizacyjnym. Krajobrazy piękne, wzniosłe czy odkrywcze pejzaże mogą mieć znaczenie dla takiej kompensacji. Krajobraz może stać się początkiem nowego oczarowania — pisze Andrzej Kostołowski.

Fotograficzne pejzaże kieleckiej grupy autorów, mające wspólną, wyraźnie określoną estetykę, przekazują obraz spokoju i harmonii. Rodzinna ziemia, której widok pojawia się na zdjęciach, przemienia się tutaj w mityczną krainę, w kolejne wcielenie mitu o Arkadii.

Bardzo rzadko zjawia się w tym pejzażu człowiek. Jeśli już —to w postaci małej figurki widzianej z oddali, wtopionej w przestrzeń pól, łąk i pagórków. O jego obecności świadczą niemal wyłącznie ślady racjonalnego działania: precyzyjnie wpisane w rzeźbę terenu wąskie pasy poletek, tworzące geometryczny wzór. Symbioza natury z porządkującą ludzką myślą zdaje się tu powoływać do życia krainę idealną, w której człowiek i Ziemia rozumieją się wzajemnie doskonale. Ona — poddaje się jego twórczej dłoni, umożliwiając wykorzystanie dla uprawy każdego skrawka swojego płaszcza. On — znając każdą fałdę, wzniesienie i spadek jej po-wierzchni — pokrywa ją bruzdami ornych pól i dywanami dojrzewających zbóż, czyniąc tę rzeźbę bardziej widoczną, odsłaniając żywą formę, która przechowuje ślad pradawnego procesu formowania się. Góry Świętokrzyskie, najstarsze góry Europy, zobaczone przez kieleckich fotografów, stały się synonimem trwałego i niezmiennego krajobrazu; krajobrazu przyjaznego ludziom i obdarzonego harmonijnym pięknem. Klasyczne zasady kompozycji, rozległe przestrzenie ujmowane długim obiektywem i pełna widoczność w przejrzystym powietrzu mówią o tym, że nie może się tu zdarzyć nic, co wytrąciłoby tę Krainę z jej odwiecznego rytmu. Drobny deseń został sprzężony z rozległą przestrzenią: to jest szczególna zdobycz kieleckich fotografów— skonstatował w rozprawce „Fotografie i obrazy” Władysław Tatarkiewicz, zaprzyjaźniony z Pawłem Pierścińskim, głównym twórcą i propagatorem stylistyki „Kieleckiej Szkoły Krajobrazu”. Rozległość pejzażu — wyzwalająca wrażenie monumentalności, a więc siły podniesionej już do rangi ideału — w połączeniu z rozciągającym się aż po horyzont rysunkiem poletek stwarza emocjonalny sens krainy będącej pod szczególną opieką. Co ciekawe, linia horyzontu, nieodłączna od tradycyjnego pojęcia krajobrazu, na tych fotografiach często bywa ledwo zaznaczona wąskim paskiem czystego nieba u góry widoku, albo nawet zupełnie jest nieobecna. Odbiera to pejzażom ich możliwe znaczenia metafizyczne. Tutaj ukazana zostaje przestrzeń jak najdosłowniej ziemska i ludzka. Wizualne struktury, które oko fotografa odkrywa poprzez obiektyw aparatu, mówią o racjonalnym porządku ukrytym wewnątrz natury i w środku kultury — o porządku immanentnie wpisanym w rzeczywistość, nie zaś znajdującym się ponad światem. Poszukiwanie wizualnych struktur w otaczającej przestrzeni jest estetycznym długiem zaciągniętym przez kieleckich fotografów u Edwarda Hartwiga, którego otwarcie uznawali zawsze za swojego mistrza. Drugim duchowym patronem jest dla nich Jan Bułhak i jego program „fotografii ojczystej”. Przejmując samą ideę, realizują ją na własny sposób; odchodzą bowiem od piktorialnej estetyki widoku „malowanego”, jak pędzlem, miękko rysują-cym obiektywem. Ostry obraz, zaczerpnięty już z nowocześniejszego widzenia Hartwiga i właściwy fotografii jako takiej, zwraca uwagę bardziej na sam pejzaż niż na artystyczne zabiegi autora zdjęcia. Zdaje się utwierdzać widza w przekonaniu, że to w samym krajobrazie tkwią wartości, które spostrzega: arkadyjska kraina harmonii Ziemi i człowieka jest realnym faktem, który fotografia tylko dokumentuje. Nazwa „Kielecka Szkoła Krajobrazu” powstała w 1963 roku — jej twórcą jest Jan Sunderland, który określił tak rodzące się właśnie zjawisko. Teraz sami autorzy uznają już ją za sprawę zamkniętą. Mimo to taka fotografia — sięgająca do klasycznych sposobów obrazowania, przekazująca w wolnych od banału obrazach afirmację piękna Ziemi i jej związku z człowiekiem — nie przechodzi całkiem do historii. Spełnia nadal zadanie, o którym pisze Andrzej Kostołowski: kompensacji współczesnego rozczarowania światem. I dzięki temu ma swoje trwałe miejsce w kulturze.

Elżbieta Lubowicz kwiecień 2002