KONFRONTACJE 2010

Stefan Wojnecki nadaje swojemu nowemu projektowi tytuł Społeczeństwa sieci. Posiadając niezwykłe wyczucie współczesności, autor eksperymentuje z nowymi wyzwaniami, które fotografii stawiają technologie cyfrowe. Tłumacząc ideę projektu, profesor Wojnecki pisze: „Jesteśmy świadkami kształtowania się globalnego społeczeństwa sieci. Poprzez mobilną, wielofunkcyjną komórkę możemy połączyć się w dowolnym czasie i miejscu z każdym osobiście, uzyskać łączność z praktycznie każdym źródłem informacji, również z robotem. Jest to nowa, w dziejach zupełnie nieznana cywilizacja.” Ten nowy obraz społeczeństw jako sieci węzłów, a składających się na nie jednostek jako aktorów-sieci, pojawia się często w teoriach badaczy współczesnych społeczeństw: Manuela Castellsa czy Bruno Latoura. Podkreśla się w nich dynamiczne aspekty dzisiejszego świata: mobilność jednostek (John Urry) posługujących się wyobrażeniami przepływów (Arjun Appadurai). Można by zapytać, gdzie (a może: czy jeszcze?) w tym nowym świecie jest miejsce na fotografię? Dwanaście obrazów, z których składa się cykl profesora Wojneckiego, najłatwiej opisać jako wykresy lub schematy. Z gąszczu abstrakcyjnych linii wyłania się niekiedy zarys ludzkiej postaci. Jeśli byłaby to fotografia, to tylko wtedy, jeśli radykalnie zerwiemy z jej fenomenologicznym rozumieniem jako śladu istnienia lub odcisku rzeczywistości. Dlaczego bowiem wciąż upieramy się, że obraz fotograficzny musi być związany z wyglądem? A co, gdybyśmy postrzegali termo-lub noktowizyjnie, co umożliwiają nam już przecież dzisiejsze urządzenia „poszerzające” nasze możliwości obserwacji? Ta „fotografia rozszerzona” powinna być rozumiana zatem na sposób nauk ścisłych — jako informacja przekazywana za pomocą fal świetlnych. Obraz jest tu kalkulowany, przekształcany za pomocą programów komputerowych. Czy jest to całkowicie nowy obraz fotografii? Gdyby spojrzeć na fotografię nie poprzez wyglądy, lecz właśnie jej sposób przekazu okazałoby się, że bez względu na to, w jakim nośniku była osadzona, to zawsze o możliwości powstania obrazu decydowały dane fizyczne i chemiczne. Podobieństwo do przedmiotu, które było formą łatwiejszą do przyjęcia przez odbiorcę zakrywało jedynie to, że obraz rejestrował przekaz fal świetlnych. Teraz fotografia zamiast dostarczać nam wyglądów, przesyła informacje dzięki światłu, jednakże procesy psychofizjologii widzenia nie uległy zmianie. Nietrudno dostrzec, że rozwój fotografii zmierzał zawsze do uniwersalizacji. Najpierw dokonywało się to przez wypieranie nieefektywnych przemysłowo technik fotograficznych efektywniejszymi w produkcji, dzisiaj przez wyposażanie aparatów fotograficznych w zintegrowane systemy obrazowania. Do czego doprowadzą nas „przyjazne interfejsy”, które automatyczne (i inteligentnie oczywiście) wykryją twarz, uśmiech, wyostrzą obraz i nasycą go zgodne ze standardem kolorem? Czy nie wytwarzają owe technologie jednego szczęśliwego wizerunku ludzkości? Vilrn Flusser już w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, u progu świata nowych technologii, dostrzegał niebezpieczeństwa z nim związane. W proroczym eseju Ku filozofii fotografii pisał: „Wszędzie wokół zauważamy, jak wszelkiego rodzaju aparaty zmierzają ku temu, aby w odrętwiałym automatyzmie programować nasze życie […] Jak „robotyzują się” nasze myśli, uczucia, pragnienia i działania; jak ‘życie’ oznacza ‘karmienie aparatów i bycie przez nie karmionym’. Krótko: jak wszystko staje się absurdalne. Gdzie tutaj jeszcze miałaby być przestrzeń dla ludzkiej wolności?”‘. Nadzieję lokował w fotografach, którzy „uważają, że jest ona wyrazem ich wolności”, a co więcej, potrafią „przechytrzyć głupotę aparatu i przeszmuglować do jego programu ludzkie zamiary”. Dlatego Wojnecki nie rezygnuje całkowicie z zaznaczenia ludzkiej obecności. Na jednym z obrazów widzimy odcisk ludzkiej ręki na tle okręgów rozchodzących się linii. Informacja nigdy nie była i nie jest przekazywana poza człowiekiem. To istota ludzka jest bowiem prowokatorem zmian. Także świat informacji pozostaje zasadniczo antropocentryczny, czego wyrazem jest silnie za-korzenione w nas wyobrażenie androida lub cyborga, w którego postać zostaje obleczona sztuczna inteligencja. Nie potrafimy rozstrzygnąć czy zarysy postaci na obrazach Wojneckiego pozostają ludźmi czy tworami naszej cywilizacji. Linie o różnej gęstości, grubości i barwie zdają się ilustrować ich aktywność i zdolność do porozumiewania się, lecz wszystkie powstały w wyniku swoistej współpracy z programem. Obrazy składające się na wystawę zostały zrealizowane za pomocą programu graficznego. Ich punkty wyjścia stanowią proste formy graficzne lub fotografie. W pierwszym wypadku (jego przykładem jest cykl Krzywe Beziera) z zadanych na płaszczyźnie punktów program generuje krzywe, opracowywane następnie przez „operatora” (użyjmy tego technicznego określenia). W wypad-ku drugim — fotografii, wprowadzone przez autora do programu obrazy (na wystawie są to m.in. fotografia termiczna i „kirlianowska” czyli rejestracja wyładowań elektrycznych) zostają obrysowane, a następnie uzyskany obrys zostaje „zadany” komputerowi do dalszych operacji. Maszyna przetwarza polecony motyw, tworząc efekt, który tylko częściowo można przewidzieć. Czy jest to już „komunikacja z maszyną” czy tylko umiejętność jej wykorzystania dla własnych celów? Gdyby zastosować diagnozę Flussera, to okazałoby się, że można przeciwstawić się „robotyzacji” nie przez wyrzeczenie się technologii, lecz poprzez działanie w ramach programu dla własnych celów, owo „przeszmuglowanie” twórczej, ludzkiej, a nie sztucznej inteligencji. Spróbujmy zatem rozszyfrować, czym miałyby być tytułowe „społeczeństwa sieci”. Po pierwsze, byłyby one zróżnicowane, lecz posiadałyby zdolność do komunikowania się ponad dzielącymi je różnicami. Po drugie, byłyby oparte na dostępie do technologii i informacji, pozwalających przekraczać ograniczenia czasu i przestrzeni. Pisze John Urry: „różne sieci mają różny zasięg lub zdolność zbliżania odległych zdarzeń, miejsc i ludzi, przezwyciężania oporów przestrzeni w odpowiednich okresach czasu. Wymaga to organizowania, stabilizowania i łączenia ludzi, działań lub zdarzeń w oddalonych miejscach w trwałą sieć”. Postulat trwałości i zarazem dostępności do informacji jest problematyczny. Pierwszemu przeciwdziała ludzka skłonność zarówno do przyłączania się do grup, jak i ich porzucania na rzecz kolejnych; drugiemu ekonomiczna niemożliwość zapewnienia globalnego dostępu do rozwiniętych technologii. W jakimś stopniu społeczeństwa sieci są już rzeczywistością, w jakimś zaś pozostają jeszcze potencjalnością. Wraz z ich postępującą ekspansją zmienia się nasze podejście do obrazu, coraz bardziej powszechnego, zintegrowanego z innymi rodzajami przesyłanej informacji. Tu nie chodzi jednak tylko o to, by informacje odbierać, lecz by je krytycznie przetworzyć. Demitologizując technologię i przestając się jej bać, zyskujemy pole do twórczego działania. Obraz staje się codzienny, zmienia się w sygnał przesyłany innym — sygnał, który informuje o naszej obecności, sieciowy, choć czysto indywidualny.

Marianna Michałowska

Marianna Michałowska (1970) adiunkt w Instytucie Kulturoznawstwa na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Absolwentka UAM oraz Studium Fotografii Profesjonalnej ASP w Poznaniu. W tekstach krytycznych zajmuje się problematyką medialną. Autorka realizacji wykorzystujących fotografię i kuratorka wystaw. Publikuje w czasopismach i magazynach artystycznych, takich jak: „Sztuka i Filozofia”, „Kultura Współczesna”, „Przegląd Kulturoznawczy”, „Gazeta Malarzy i Poetów”, „Format”, „Arteon”. Jest autorką książek: „Niepewność przedstawienia. Od kamery obskury do współczesnej fotografii” (Rabid, Kraków 2004) i „Obraz utajony. Szkice o fotografii i pamięci” (Galeria i księgarnia f5, Kraków 2007).

Stefan Wojnecki (1929) ukończył fizykę na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Fotograf i teoretyk fotografii, kurator. Twórca zaliczany do fotograficznej neoawangardy. Debiutował w 1959 roku na wystawie w Poznańskim Towarzystwie Fotograficznym. Początkowo interesował się aspektem techniczno-naukowym fotografii. Od 1971 roku jest członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików, piastował najwyższe funkcje w polskim ruchu fotograficznym. Inicjator wielu wydarzeń artystycznych oraz studiów wyższych na kierunku fotografia w polskim szkolnictwie artystycznym. Pierwszy w Polsce profesor tytularny z dyscypliny artystycznej fotografia. Od 1978 roku pracuje w Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu. Autor wielu publikacji. Ostatnio wydany został wybór tekstów Stefana Wojneckiego pt. „Fotografia — gwiazda podwójna kultury: pisma z lat 1977-2004″ (ASP, Poznań 2007). W 1999 roku ukazała się monografia o twórczości artysty pt. „Stefan Wojnecki. Pęknięcia — ku symulacji” (Galeria Miejska „Arsenał”, red. Wojciech Makowiecki).